De Carmina Burana en Carl Orff

De Carmina Burana, waar Carl Orff in de 20ste eeuw de muziek bij heeft gecomponeerd, is van oorsprong een middeleeuws gedicht.

De teksten zijn een bloemlezing gemaakt uit een verzameling fragmenten van verschillende schrijvers.

De vindplaats van het boek Carmina Burana ligt in de abdij van Benediktbeuern waar zij ook haar naam aan ontleent.

Carmina Burana betekent letterlijk 'liederen van Beuern'.

De volledige Latijnse titel is:

Carmina Burana: Cantiones profanæ cantoribus et choris cantandæ comitantibus instrumentis atque imaginibus magicis.

en vertaald:

Carmina Burana: Wereldlijke liederen voor zangers en koren, te worden gezongen samen met de instrumenten en magische beelden.

Carmina Burana is een onderdeel van Trionfi, een muzikaal drieluik met ook de veel minder bekende Catulli Carmina en Trionfo di Afrodite.

De Carmina Burana ging op 8 juni 1937 in première na er 2 jaar aan te werken en het succes was direct overweldigend.

Orff was zo overtuigd van zijn nieuw gevonden 'identiteit als componist', dat hij aan zijn uitgever schreef: 'Alles wat ik tot nu toe gecomponeerd heb en dat jij - jammer genoeg - gedrukt hebt, kan nu vernietigd worden. Met de 'Carmina Burana' moet mijn oeuvre beginnen. Daadwerkelijk werden zijn sinds 1911 uitgegeven composities geheel vernietigd.

Op deze miniatuur zien we een wiel, het is het rad van fortuin. Onderaan het wiel ligt een koning in de modder, erbij staat: regnum non habeo (ik heb geen koninkrijk). Links stijgt hij op met het wiel; erbij staat: regnabo (ik zal regeren). Bovenaan het wiel zit hij op de troon: regno (ik regeer). Rechts daalt hij met het wiel af; erbij staat (ik heb geregeerd). De koning eindigt weer waar hij begon: onderaan.

De compositie vertelt hetzelfde verhaal. We beginnen onder aan het wiel: het noodlot wordt beklaagd. Dan komt de lente, de natuur komt tot bloei en de liefde bloeit ook op; dit mondt uit in de lyrische uitroep 'ik zou alles geven om bij de koningin van Engeland in de armen te liggen'. Hiermee zijn we boven aan het wiel beland, in zekere zin is het koningschap bereikt. Vervolgens dalen we langzaam weer af; de afdaling is een overgave aan de liefde, die uitmondt in de totale overgave: dulcissime, totam tibi subdo me (allerzoetste, ik onderwerp geheel en al aan jou). Daarmee is de cirkel rond.

Een vaak gestelde vraag. De helderheid van 'Carmina Burana' is de grote kracht van het werk. Na de forse openingsakkoorden begint het koor aan een lange passage die lijkt op het langzaam op stoom komen van een gigantische locomotief. Met drammende zekerheid werkt het koor naar de bevrijdende climax.

Er is geen enkele klassieke compositie uit de 20ste eeuw die zo hoog op de hitlijsten heeft gestaan als de Carmina Burana. Producers gingen veelvuldig aan de haal met het 'O Fortuna' en brachten deze markante muziek naar de pop.

Een groots opgezet spektakelwerk voor groot koor, solisten en orkest, doorspekt met pulserende ritmes en een doorgaande drive, die soms zelfs barbaars genoemd mag worden.

Voor een 20ste-eeuwse compositie is de harmonische structuur eenvoudig en de opdeling in drie overzichtelijke delen maken de Carmina Burana gemakkelijk te beluisteren.

De Carmina Burana is een compositie die ook die luisteraars aanspreekt die niet direct een groot liefhebber van klassieke muziek zijn. De afwisseling tussen ritme en lyrische passages zijn indrukwekkend, vooral de overgang van het 'wilde' door het koor gezongen 'Tempus est iocundum' (nr. 22) naar het zachte en zoete 'Dulcissime' (nr. 23), gezongen door slechts een sopraan in de hoogste registers. Dit is een moment dat steeds weer een diepe indruk achterlaat.

Direct na deze hoge en korte lyrische passage barst een finale los die de luisteraar op zijn stoel drukt. Het schitterende 'In trutina' (Op de weegschaal), waarin een vrouw wikt en weegt tussen wulpse geilheid of kuise schaamte; presente ritmen maken plaats voor een tijdloze, prachtige melodie. Na deze auditieve sensaties komt opnieuw het overbekende 'O Fortuna' als afsluiting.

Het volledige oeuvre van Orff kan men samenvatten als een streven naar een alles omvattende magisch-culturele wereld.

Zijn smeltkroes van historie, diverse stijlen en magie maken dat zijn oeuvre nooit de definitieve gestalte van een volmaakt eigen en persoonlijke geestelijke schepping aanneemt.

Zijn stijlbepalende tijdgenoten Strauss en Pfitzner over Carl Orff:

Orff zoekt steeds opnieuw naar een samenvatting, een synthese; hij bewerkt graag andere werken en verbindt ze tot nieuwe eenheden.
Zo zal de moderne luisteraar er misschien aan gewend raken de Catulli Carmina, de Carmina Burana en de Trionfo di Afrodite als een toneel-triptychon te beschouwen.
De triomferende oppermacht van de Eros wordt in zijn composities tot onderwerp van het 'toneelconcert'. 

In 1932 heeft Orff een vermoedelijk door Johann Sebastian Bach geschreven LUKAS PASSION bewerkt op basis van gevonden material en deze in Berlijn en München laten uitvoeren. Tijdens de tweede ging de partituur verloren door bombardementen. De pianopartij bleef bewaard en is recentelijk door de Tsjechische componist Jan Jirasek herschreven en in februari 1996, ruim 100 jaar na Orffs geboortedag, in München uitgevoerd.

Orff was zeker belangrijk door zijn bewerkingen en vormgevingen van opera’s van Monteverdi. Hoewel deze voor onze huidige kritische waardebepaling ten aanzien van de uitvoeringspraktijk niet geheel onbetwistbaar zijn, hebben zij toch de schoonheid van de oude muziekdramatische kunst voor het publiek toegankelijk gemaakt.

Tot deze bewerkingen moeten in de eerste plaats de opera’s OREEO (1925, tweede bewerking in 1940), BAELO DEELE INGRATE en ARIANNA en POPPEA worden gerekend. 

Naast deze belangrijke werken uit drie verschillende scheppingsperiodes moeten ook de CATULLI CARMINA worden genoemd: oorspronkelijk koorgedeelten, die later als toneeloratoria veel succes verwierven.

Verder trachtte hij de bekende 'Sommernachtstraum' van Mendelssohn te vervangen door zijn eigen 'Sommernachtstraum'-muziek.

De dichter Willem Wilmink vertaalde en bewerkte de Carmina Buranatekst op een hem eigen en brilliante wijze.

Willem Wilminks dichterlijke werkzaamheid omvat een periode van vijftig jaar. In 1953, zeventien jaar oud, schrijft hij zijn eerste liefdesgedichten in een schoolschrift. Vijftig jaar later, in het zicht van de dood, viert hij de verjaardag van zijn kleindochter Joosje met een vrolijk gedicht, getiteld 'Die Knackwurst Fürstin' operette in 1 bedrijf.

Het poëtische oeuvre dat Willem Wilmink in deze halve eeuw tot stand heeft gebracht, is omvangrijk en veelsoortig. Het omvat honderden oorspronkelijke gedichten en 'Liedjes', een term waarmee hij gedichten placht aan te duiden.

Willem Wilmink voelde zich thuis in de midddeleeuwen, dat wil zeggen in de bewijsstukken van die 'verloren wereld'.

De toon van zijn gedichten en vertalingen hebben een aanstekelijke kinderlijkheid of beter 'frisheid' te noemen.

Uit Carmina Burana:
'Ik heb mijn hart bitter toegesproken.
Want ik dobbel, dus nu hobbel ik je piemelnaakt voorbij.
Wanhoop, wanhooooop: die het gokspel mij heeft aangedaan. Zin en doel van mijn bestaan. Zijn er heden aangegaan.'

In 1945 werd Orff door de Amerikanen als 'gray unacceptable' ingedeeld, hetgeen het einde van zijn werkzaamheden betekende.

Carl Orff werd gerehabiliteerd nadat de Amerikanen hem als 'gray unacceptable' hadden ingedeeld. Na de rehabilitatie konden zijn werken weer gespeeld worden.

Er heerste veel onduidelijkheid over Orff, hij heeft in het nationaalsocialistische Duitsland geleefd en gewerkt, hij heeft dit systeem niet gewenst, maar hij heeft er blijkbaar ook niets actiefs tegen ondernomen.

Orff wilde een carrière in Duitsland en hij heeft die met vele moeilijkheden kunnen maken.

Orffs enige werken die hij in opdracht van de machthebbers maakte waren de openingsmuziek voor de Olympiade van 1936 en de nieuwe toonzetting van Shakespeares Midzomernachtdroom in het jaar 1939 in opdracht van de burgemeester van Frankfurt. Goebbels' opdracht uit 1944 om een 'Kampfmusik' voor het bioscoopjournaal te schrijven weigerde Orff.

Aanvankelijk verging het hem en zijn muziek niet goed. Hij werkte samen Brecht en zette enkele van zijn teksten op muziek. Ook zijn contacten met joodse musici en de SPD waren geen geheim.

Orff stond bloot aan aanvallen van de 'Kampfbund für Deutsche Kultur'. Door een ophanden zijnde machtsovername door Hitler eind 1932 werd Orffs werk acuut bedreigd.

De wereldpremière van de Carmina Burana werd telkens weer uitgesteld, en amper uitgevoerd, werd ze door de partijorganen afgekraakt.

Deze 'undeutsche' muziek en de Latijnse tekst tezamen met de 'pornografische' inhoud waren voldoende om ook op andere werken van Orff een slecht licht te werpen. Herhalingen in Dresden, München en Berlijn werden afgezegd, de Reichsmusikkammer liet weten dat deze 'Bayerische niggermusik' niet gewenst was.

Kortom, Carl Orff is gerehabiliteerd!