Maar wel op de top van de Olympus

‘Ik wil zelfs vrij zijn van de wens om vrij te zijn!’

Sergiu Celibidache

Terwijl ik dit artikel over Sergiu Celibidache begin te schrijven spookt een vraag door mijn hoofd. In hoeverre kan de lezer de verloren ‘taal’, de kunst van het luisteren, nog begrijpen? We leven in een wereld overspoeld met elektronica en gemakkelijk consumeerbare hapklare brokken die we zonder de verpakking te lezen tot ons nemen en wij ons onbewust op deze manier langzaam stap voor stap vergiftigen. En… o ja, in deze tijden zijn we ook al snel hoogbegaafd en geniaal.

‘Herinnering is een vorm van ontmoeten, vergeten is een vorm van vrijheid’

Kahlil Gibran

Het verlies van vaardigheden waarbij onze geest en ons hart actief betrokken zijn is een verarming van het mens-zijn. Muziek behoort tot de cultuur en heeft een bouwsteen gecreëerd die onderdeel is van wat we nu zijn, zowel in cultureel, maatschappelijk als in spiritueel opzicht.

De ontwikkeling van de media maakt dat we al niet meer in staat zijn mentaal en emotioneel een langere spanningsboog vast te houden. Alles wordt steeds korter gecommuniceerd en vooral visueel. Televisiereclames gaan nog maar om seconden waarbinnen we overspoeld worden met een maximum aan visuele en auditieve prikkels. Dit in tegenstelling tot nog geen tien jaar geleden, waar een reclame van een minuut echt geen uitzondering was. De geraadpleegde informatie die via internet wordt gelezen beperkt zich veelal tot koppen, zonder diepgang en of achterhaalbare bron. Helaas met als resultaat dat vooral de jongere generatie geen dikke boeken meer kan lezen, laat staan een Brucknersymfonie beluisteren die meer dan een uur duurt. Dit zijn we al kwijt… met als uitzondering de kleine selecte groep van echte liefhebbers.

Dit alles overpeinzende kom ik terecht bij Sergiu Celibidache. De Roemeense dirigent die nog steeds wereldwijd gezien wordt als een icoon, een legende, een soort ‘god’. In de top 10 lijst van dirigenten zou hij met afstand bovenaan staan. Toch past een bijzonder gecreëerde plaats beter voor hem. Hij paste nooit in een lade naast collega’s als von Karajan, Karl Böhm of Claudio Abbado. Of het publiek en musici het met hem eens waren of niet, hij creëerde al zijn uitvoeringen tot een unieke en intense transcendente beleving.

Celibidache werd geboren in 1912 in Iași en studeerde filosofie en wiskunde aan de universiteit van Bucharest. In 1936 vertrok hij naar Berlijn waar hij ook zijn muzikale studies afrondde bij o.a. Fritz Stein. Hij kon direct als dirigent starten bij de Berliner Philharmoniker. Het orkest verkeerde in 1945 in het naoorlogse Duitsland in een desolate staat en hun chef-dirigent Wilhelm Furtwängler had vanwege zijn vermeende collaboratie met het Duitse regime een dirigeerverbod gekregen. Celibidache maakte van de gelegenheid gebruik om bij dit orkest binnen te komen. Overigens net als vele van zijn collega’s die in het uitgeholde naoorlogse Duitsland toporkesten onder hun leiding kregen. Gewoon vanwege het gegeven dat Duitsland zelf geen dirigenten meer had. Een mooi voorbeeld is ook de bekende Hongaarse dirigent Georg Solti die (toen nog pianist) ‘out of the bleu’ chef-dirigent werd van de opera in München, zonder enige dirigeerervaring …

Het lot wilde dat Celibidache na 3 jaar bij de Berliner Philharmoniker van zijn troon werd verstoten met de komst van Herbert von Karajan. Karajan had meteen begrepen dat de media het belangrijkste is en wilde met het orkest en de Deutsche Grammophone zoveel mogelijk plaatopnames met de Berliner Philharmoniker gaan realiseren. Celibidache weigerde principieel plaatopnames te maken en moest plaatsmaken voor de jonge von Karajan. Celibidache heeft dit nooit kunnen verkroppen en zou het orkest 37 jaar niet meer dirigeren. Toen na 37 jaar van halsstarrig weigeren de maestro in 1992 moeizaam instemde tot een eenmalig optreden met het orkest, rukte zelfs de Duitse president von Weizsäcker uit om hem voor aanvang van het concert voor de camera te bewieroken.

In 1979 werd Celi (zijn bijnaam) dirigent van de Münchner Philharmoniker. Hij maakte dit orkest tot een ensemble van het allerhoogste niveau. Celibidache maakte in zijn Münchner jaren vooral naam met vertolkingen van de symfonieën van Anton Bruckner. Hij zette daarmee een traditie voort van de Münchner Philharmoniker, een orkest dat meerdere symfonieën van Bruckner in première had gebracht. Karakteristiek en veel becommentarieerd was Celibidaches opvatting van het muzikale tempo. Hij had de reputatie dat hij zeer moeilijk en hoekig in de omgang was. Als perfectionist eiste hij extreem veel repetitietijd met als gevolg vele conflicten met de musici. Zijn periode bij de Münchner Philharmoniker kende zo meerdere langdurige conflicten, waaronder een geschil met een tromboniste die gelijke behandeling eiste. Celibidache vond dat een vrouw geen solotrombonist behoorde te zijn. Het heeft twaalf jaar geduurd voordat de rechter de tromboniste in het gelijk stelde.

Zijn formaat, zijn grote liefde, passie en kennis van de muziek staan boven elke twijfel, maar tegelijk schrok hij er niet voor terug om stevig in partituren in te grijpen waar hij dit nodig achtte. Zijn grote ervaring en zijn muziektheoretische inzichten droeg hij over tijdens masterclasses. Opvallend daaraan was dat hij studenten orkestdirectie kamermuziek liet spelen om hun zo meer besef bij te brengen voor ensemblespel.

Vooral door zijn op zen gebaseerde levensopvatting en door zijn afkeer van het in zijn ogen te vluchtige en te commerciële muzikale bedrijf, had Celibidache in de laatste decennia van zijn leven een cultstatus onder muziekliefhebbers verworven.

Celibidaches afkeer van geluidsopnamen kwam voort uit zijn opvatting dat het beleven van muziek een transcendente ervaring is, die alleen bij een live-uitvoering tot stand kan komen. Daardoor konden pas na zijn dood de weinige geautoriseerde concertopnamen verschijnen.

ZIJN VERKLARING

Eerst moeten we begrijpen wat muziek eigenlijk is en accepteren dat er vele aspecten zijn die ons niet bekend zijn. Om te beginnen met ‘tempo’. Wat is tempo? Een fysieke realiteit waarbinnen auditieve elementen samengevoegd worden tot een eenheid. Het aspect ‘tijd’ is de niet-reële voorwaarde die de samengevoegde elementen maakt tot de gewenste klank. Elk instrument moet passen binnen de eenheid van klank ofwel het geheel en staat niet op zichzelf. Elk element heeft een relatie met het voorgaande en wat volgt. De microfoon kan slechts een derde deel van dit proces registreren en de resterende tweederde zijn door de microfoon toegevoegde waardes en voor mij onacceptabel.

Hoe complexer de muziek hoe meer tijd we nodig hebben om te kunnen volgen, dus het tempo moet trager, willen we de eenheid niet verliezen. (Celibidache was befaamd om zijn trage tempi.) Het is eigenlijk simpel, wanneer we een complexe passage in een boek lezen, gaan we ook trager lezen om het volledig te begrijpen en om geen informatie verloren te laten gaan.

‘Wanneer iemand zegt dat mijn uitvoeringen te traag zijn, dan is hij muzikaal doof! Hij luistert dan alleen fysiek naar de directe frequenties en dat is niet waar het om gaat. Het gaat om de vierde octaaf de “astrale klank” die je moet horen en beleven.

Zelfs de critici hebben dit vaak niet begrepen omdat ze refereren aan verkeerde fysieke overtuigingen ofwel hoe iets zou moeten zijn. Ze zijn slachtoffers van foutieve ervaringen… Het referentiepunt ligt in de astrale wereld en dat heeft tijd nodig om in het hier en nu tot uiting te komen, dit begrijpen en kunnen ervaren heeft te maken met muzikaliteit.

Het geheugen is wat ons terughoudt en heeft foutieve referenties gecreëerd. Creativiteit kan alleen bestaan wanneer we alles opzij kunnen zetten dus ‘vrij zijn’. Helaas zijn alle opleidingen gebaseerd op de directe kennis en we zijn vergeten dat deze kennis alleen een werktuig is om in contact te komen met het astrale, en deze dimensie te kunnen begrijpen.

Ik kan dus geen cd-opnames maken omdat de microfoon niet in staat is dit aspect en de rijkdom hiervan te registreren. Zelfs in het digitale tijdperk waar een klank digitaal wordt opgesplitst in 1.600000 deeltjes en weer digitaal wordt gecombineerd tot een geheel. Welke criteria hanteert dit proces, deze digitale machine? Waar blijft de rijkdom en transcendente ervaring?

Ik krijg vaak de absurde vraag over mijn interpretatie, of nog erger, men ‘spreekt’ over mijn interpretatie! Wat is een interpretatie? Interpretatie van wat? Wanneer je van A naar B gaat is dat geen interpretatie, het zijn vaststaande feiten die je kunt beleven. Zolang ik het mooi vind en jij het ook mooi vindt, is dat een bevestiging. Ik hecht geen waarde aan de clichécomplimenten na een voorstelling: “Niemand deed dit beter dan jij”, “Ik heb het nog nooit mooier gehoord”, “Ik ben zo geraakt,” etc. Een compliment is wanneer iemand zegt: “Het is zo!”

Vaak krijg ik de vraag hoe ik me voorbereid, Ik lees partituren steeds alsof ik ze voor het eerst zie. Ik wil vrij zijn van mijzelf, alleen zo kan ik openstaan en creatief zijn. Ik wil zelfs vrij zijn van de wens om vrij te zijn! Alleen dan kan ik het avontuur aangaan in het moment zelf. Het is niet mogelijk om te reageren op wat ik hoor wanneer ik refereer aan wat ik van te voren heb bedacht. Altijd spontaan op het moment, alleen aansturen en vooral “niets doen”, want “het” ontwikkelt zich vanzelf. Pas aan het einde na de laatste noot ben ik opnieuw vrij.’

‘Repetities: duizendmaal “nee” tegenover eenmaal “ja”’

Sergio Celibidache was een dirigent met een uitgesproken mening en had een unieke benadering van zijn dirigent-zijn. Hij stond er altijd voor open om interviews te geven en zijn filosofie en standpunten te verduidelijken. Helaas ging hij weinig tactvol om wat betreft uitspraken over zijn collega’s die hij herhaaldelijk onderuithaalde om waarschijnlijk zijn eigen visie te onderstrepen. Deze zwart-witvisie maakte hem niet geliefd, maar creëerde wel zijn charisma, dat hem verheven heeft tot de ‘god’ onder de dirigenten. Los van deze informatie was hij daadwerkelijk fenomenaal! Zijn tegenstanders noemden hem een charlatan.

Enkele citaten uit televisie-interviews die nog steeds op internet zijn te vinden. Celibidache over zijn collega’s:

‘Toscanini en Furtwängler hebben muziek nooit begrepen.’ ‘Karl Böhm is een aardappelzak en heeft in zijn hele leven nog nooit een muzikale noot gedirigeerd.’ ‘Herbert von Karajancis de meest tragische verschijning van alle dirigenten, verziekt door zijn eigen ijdelheid. Hij heeft muziek totaal verkeerd begrepen. Hij is een onvoorstelbaar onmuzikaal mens geworden. Een goedkope theaterman.’ ‘Bernstein is oppervlakkig en kan een zaal vullen, maar dat heeft niets met muziek van doen.’ Over Claudio Abbado: ‘Drie weken zonder eten zou ik overleven maar een van zijn concerten niet.’

Iedereen heeft precies zoveel ijdelheid als het hem aan verstand ontbreekt.

Friedrich Nietzsche

Naast Celibidache zijn er meerdere Roemeense dirigenten die een internationale carrière maakten en die we naast ‘god’ (Celi) niet zouden moeten vergeten.

Sergiu Comissiona

staat internationaal als de meest bekende dirigent in het geheugen, vooral in Nederland. Geboren in Boekarest in een joodse familie werkte hij zich omhoog tot de leider van de Nationale Opera in Boekarest van 1955 tot 1959. Daarna ontvluchtte hij het communistische regime en vertrok naar Israël. Uiteindelijk verkreeg hij in 1966 een positie bij het Nederlands Radio Filharmonisch Orkest waar hij tot 1977 zou blijven. In 1977 verkreeg hij de Amerikaanse nationaliteit.

George Georgescu

is binnen Roemenië een begrip. Na een succesvolle start als cellist in Berlijn vond hij support bij Richard Strauss en Arthur Nikisch, die hem overhaalden tot een dirigentenloopbaan bij de Berliner Philharmoniker. Terug in Boekarest richtte hij de eerste professionele balletschool op en leidde driemaal, van 1922-1926, van 1930-1933, en van 1939-1940, de Nationale Opera in Boekarest met veel aandacht voor Wagner, Strauss en Franse componisten.

Georgescu had net als zijn landgenoot Celibidache een grote afkeer van het maken van opnames, zowel voor de toen nog 78-toeren platenmarkt als voor de radio.

Georgescu was in zijn tijd een gevraagd en succesvol dirigent die naast vele gastoptredens als eerste zijn Roemeens orkest mee op tournee nam langs de Europese muziekmetropolen.

CULTUUR: WAT ER OVERBLIJFT ALS MEN DE DETAILS VERGETEN IS.

Walter Gerlach

Raymond Janssen voor het Roemenië Magazine 2016