Felix Mendelssohn de componist

Felix Mendelssohn, 1809-1847 behield de harmonische en vormidealen van de klassieke tijd in eer met vakmanschap en een beeldende fantasie. Felix Mendelssohn werd geboren in een welgestelde familie die kosten nog moeite spaarden voor de muzikale opleiding van hun zoon Felix en zijn zeer begaafde zus Fanny. Er werden zelfs orkesten voor hem ingehuurd die zijn nieuwe composities moesten spelen. Felix trad daarbij op als dirigent, pianist of violist.

Felix Mendelssohn was in zijn jonge jaren een protégé van Goethe. Deze maakte hem vertrouwd met de literatuur en schilderkunst. Mendelssohn verdiepte zich ook in muziekgeschiedenis en bracht met een uitvoering van de Matthäus Passion, Johan Sebastian Bach die in de vergetelheid was geraakt, opnieuw onder de aandacht van het publiek. Deze uitvoering van deMatthäus Passion had een groot effect op de daarop volgende generaties en er zou een Bach cultus ontstaan. Tevens zou Bach’s Matthäus Passion een voorbeeld blijven voor Mendelssohn.

Mendelssohn had een grote voorliefde voor Engeland en Ierland waar hij vele jaren verbleef. Reizen was heel gewoon voor de welgestelde families in de 19e eeuw. In Rome trok hij op met Hector Berlioz, die daar verbleef als winnaar van de Prix de Rome. Terug in Duitsland kreeg hij een aanstelling in Düsseldorf en later leidde hij het Gewandhausorkest in Leipzig.

Mendelssohn als Neoclassicus

Felix Mendelssohn was meer een neo classicus die zich meer verbonden voelde met de lichtheid en transparentie van Mozart. Toen het publiek meer en meer in de ban raakte van de echte romantiek verloor Mendelssohn als componist een stukje populariteit. Hij bleef met vakmanschap binnen de lijnen en werd geen echte vernieuwer.

Zijn melodieën zijn elegant en gracieus, de harmonieën zoet. Zijn lieder ohne Worte zijn hier een voorbeeld van, net als zijn Variations Serieuses op 54. Een prachtig pianowerk waarbij schoonheid en geveinsde dramatiek de boventoon voeren.

Mendelssohn trok aandacht met zijn romantische Oratoria de ‘Elias’ en ‘Paulus’ die nog steeds met regelmaat te horen zijn.

Fanny Mendelssohn

Fanny Mendelssohn kreeg tot haar veertiende dezelfde opleiding als haar broer Felix, haar Vader Abraham verbiedt verdere studies en muziek zou slechts als een hobby worden beoefend. Ook Mozart’s vader – Leopold Mozart verhinderde dat zijn begaafde dochter Nannerl verder zou studeren.

Fanny adoreerde haar broer Felix en schreef zelfs enkele liederen die onder de naam van Felix werden uitgegeven. Het betreft op.8 (2, 3 en 12) en op.9 (7, 10 en 12) Verder schreef Fanny pianowerken en werken voor piano vierhandig.

Goethe over Mendelssohn

De woorden van Goethe “Felix’ is even begaafd als zijn zuster.” In 1822 kregen Fanny en Felix samen les van Ignaz Moscheles, maar vanaf hier begonnen hun wegen uiteen te lopen. Felix als man mocht zich ongestoord verder ontwikkelen, Fanny werd duidelijk gemaakt dat een vrouw haar leven behoorde te geven aan haar gezin en kinderen.

Fanny had moeite met haar lot. Zij beklaagde zich maar schikte zich tevens in haar lot. De relatie met haar broer Felix bleef hecht, ook na haar huwelijk met de schilder Wilhelm Hensel. Fanny schreef aan Felix, die er niet bij kon zijn: “Elke dag en elk ogenblik van mijn leven zal ik van je houden uit het diepste van mijn hart, en ik ben er zeker van dat ik daardoor Hensel niet benadeel”. (Er zijn veel speculaties over de ware relatie tussen Fanny en Felix)

Hoe Hensel dacht over de relatie tussen Fanny en haar broer Felix is niet echt duidelijk. Wel staat vast dat Hensel Fanny stimuleerde in haar muzikale aspiraties. Waar Felix zich verzette tegen publicatie van zijn zusters muziek, probeerde Hensel de uitgevers te interesseren. Ofschoon Fanny haar muziek graag gedrukt zou zien wilde ze toch toestemming aan haar broer Felix vragen of hij kon instemmen. Helaas bleef Felix van mening dat zij zich beter met andere dingen kon bezig houden (briefwisseling uit 1836) Uiteindelijk na lang bedelen en aandringen bij Felix mocht zij enkele van haar liederen en pianowerken in druk laten verschijnen. Daardoor aangemoedigd schreef ze in 1847 haar bekendste werk: het Pianotrio in d.

Vroege composities

 Tussen de leeftijd van 12 en 14 jaar schreef Mendelssohn 12 symfonieën voor strijkers beïnvloed door Bach, Beethoven en Mozart. Zijn eerste gepubliceerde werk, een pianokwartet, werd geschreven toen hij 13 was. Op 15 jarige leeftijd componeerde hij zijn eerste grote symfonie. Met zijn strijkers octet demonstreerde hij voor het eerst zijn genialiteit.

A midsummer night’s dream op.21

Op zijn 17de, componeerde hij de ouverture “A midsummer night’s dream” op.21, naar het toneelstuk van Shakespeare. Deze ouverture werd opnieuw bewerkt en voltooid in zijn huidige vorm in 1840, na aandringen van de koning van Pruisen. De ouverture “A midsummer night’s dream” is een van de absolute topstukken uit de orkestmuziek aller tijden.

Felix Mendelssohn en Mozart

Felix Mendelssohn wordt vaak met Mozart vergeleken. Beiden waren wonderkinderen, beiden hadden een getalenteerde zus en beiden stierven jong.

Koningin Victoria beschreef Mendelssohn als ‘het grootste muzikale genie sinds Mozart’

“Die Hochzeit des Camacho” Opera

Op tekst van Miguel de Cervantes Saavedra, Duitse vertraling: Ludwig Tieck

Felix Mendelssohn schreef maar één opera en werd slechts eenmaal uitgevoerd tijdens zijn leven. Hij componeerde “Die Hochzeit des Camacho” op 15 jarige leeftijd met de Matthäus Passion in zijn achterhoofd. De opvoering van de opera verliep niet zonder slag of stoot. Eerst wilde men de uitvoering verhinderen omdat Mendelssohn joods was. Daarna werden enkele solisten ziek. En tenslotte werd de uitvoering een flop die de jonge Mendelssohn deed besluiten nooit meer een opera te componeren. De jonge componist verliet het operagebouw voordat de voorstelling was afgelopen. Felix wist toen nog niet dat hij in 1847 de opera Loreley zou componeren.

meerdere opera’s van Mendelssohn

1820-1825 (jeugdwerken)

• Die Soldatenliebschaft
• Die beiden Pädagogen
• Die wandernden Komödianten
• Die beiden Neffen oder Der Onkel aus Boston
• Die Hochzeit des Camacho, op. 10

1847

•  Loreley

Lieder ohne Worte

De Lieder ohne Worte zijn korte karakteristieke pianowerken met een romantische inslag. Er is geen tekst en geen zanger alleen de pianist. De liederen zijn kort met een met A-B-A structuur ofwel coupletliederen en beantwoorden aan de salon cultuur van die tijd.

De stukken werden geschreven voor zijn leerlingen en de betere amateurpianisten.
Steeds in een cyclus van 6 pianowerken die aanvankelijk “Romanzen für’s Pianoforte” genoemd werden. Vanaf opus 30 verschijnen ze onder de naam “Lieder ohne Worte”

De Duitse uitgever Simrock in Bonn en de Engelse uitgever Novello in Londen publiceerden de korte pianowerken.

Een van de mooiste opnames met de Lieder ohne Worte is gemaakt door Daniel Barenboim.

„Italienische“ 4. Symphony

Mendelssohn maakte in 1830 een tweede studiereis van twee jaar naar Italië en bezocht Venetië, Rome, Napels, Genua en Milaan. Goethes werk “Italienische Reise” vergezelde hem hierbij als reisgids. Onder de indruk van Italië begon Felix aan zijn vierde Symphony  „Die Italienische“ deze zou hij wel pas in 1833 in Berlijn afmaken. De eerste uitvoering vond plaats in Londen met de componist als dirigent en werd meteen een groot succes. Het succes van Mendelssohn’s vierde symfonie gaat door tot vandaag de dag en is de meest uitgevoerde symfonie van de componist.

„Schottische“ op. 56, 3. symfonie

Mendelssohn maakte zijn eerste Engeland reis in 1829. Na een aantal concerten in Londen bezocht hij in juli van dat jaar Schotland waar hij zich onderdompelde in de romantiek van de Schotse Hooglanden. De literatuur en de historie. Het bezoek aan de Hebriden zetten hem aan tot het schrijven van “Die Hebriden” ouverture. Gelijktijdig maakt hij een begin aan zijn derde symfonie. De symfonie waar hij het langste aan zou werken. De eerste ontwerpen maakte hij in 1829 en voltooide de symfonie in 1842, dus dertien jaar later.
deze symfonie is de laatste van de 5 symfonien maar werd eerder uitgegeven dan de “Italienische” en de “Reformationssymfonie”. Vandaar dat de „Schottische“ op. 56, als Nr 3 verscheen. De eerste uitvoering vond plaats onder leiding van de componist in 1842 in het Gewandhaus in Leipzig.

Die “Hebriden” ouverture op 26

Die Hebriden ofwel Die Fingalshöhle (Fingal’s Cave) op. 26 ist een romantische concert ouverture van Mendelssohn Bartholdy.

Felix maakte in 1829 samen met Karl Klingemann, amateur-dichter en musicus een reis naar de Schotse hooglanden waarbij ze het Hebriden-eiland “Staffa” “Staffa” betekend eiland van de staven, basaltformaties gevormd door snel afkoelend magma, meer dan 60 miljoen jaar geleden. Aan de kust bevinden zich in deze basaltformaties meerdere tot de fantasie sprekende grotten, waaronder de “Fingal’s Cave”. De sfeer maakte een overweldigende indruk op Mendelssohn en bewoog hem tot het componeren van de ouverture “Die Hebriden” ofwel “Die Fingalshöhle”.

De openingsmaten die tevens het “leidmotief”bevatten probeerde Felix te laten horen hoe de golven tegen de rotsen beuken. Later horen we een fanfareachtig thema dat de echo binnen de grot uitdrukt. In 1831 na een uitvoering in Londen bewerkte Mendelssohn de Ouverture en bracht meerdere verbeteringen aan. Dit dit hij een tweede maal in november 1833 en bracht de ouverture in premiére in Belijn.

Zowel Johannes Brahms als de antisemitische Richard Wagner waren enthousiast over deze ouverture en noemden het een van zijn beste composities.

De nationaalsocialisten verboden Mendelssohns werk dat zij als Joods en dus verwerpelijk, beschouwden. Mendelssohn was zelf van geboorte Joods maar bekeerde zich later tot het protestantisme.

Verwarring over de titel “De Hebriden”

Pas op 8 augustus vertrokken de twee metgezellen vanuit Tobermory naar het eiland Staffa en de grot van Fingal. De muziek gekoppeld iwordt aan Fingal’s Cave kwam bij hem op voordat hij de grot ooit zag. Hij schreef de eerste schetsen en ontwerp voor orkestratie voor dat hij de grot had gezien.

De eerste titel die Mendelssohn koos voor de Ouverture was “Der Einsame Insel Overture” (The Lonely Isle Overture). Pas tegen de tijd dat hij de laatste versie van de Ouverture aan het einde van 1830 had voltooid, veranderde hij de titel definitief in “Die Hebriden” (De Hebriden)

Een verdere verwarring over de titel ontstond in 1834 toen Breifkopf & Härtel de partituur publiceerde als “Fingals Höhle” (Fingal’s Cave) maar de orkestpartijen als “Die Hebriden”. Vandaag is de definitieve titel die wordt gebruikt “De Hebriden”.

Meer Mendelssohn ouvertures:

• Een midzomernachtsdroom (Midsummer Night’s Dream), op. 21
• Meeresstille und glückliche Fahrt, ouverture, op. 27
• Die schöne Melusine, ouverture, op. 32
• Ruy Blas, ouverture, op. 95

Mendelssohn vioolconcert in e, Op.64

Mendelssohn schreef zijn eerste vioolconcert op 15 jarige leeftijd voor zijn vriend Ferdinand David. Het bekende vioolconcert in e, Op. 64, dat behoort tot een van de mooiste uit het repertoire begon hij in 1840. Na aanvang moest hij zijn werk afbreken omdat hij aan het hof van koning Frederik Wilhelm IV van Pruisen ontboden werd om toe te treden tot het “gezelschap van kunstenaars” De koning wilde “de kunsten” in zijn rijk een impuls te geven en stelde een groep kunstenaars en intellectuelen samen voor dit doel. Mendelssohn zou niet alleen hoofd van de Koninklijke kunstacademie worden, maar kreeg tevens tot taak een nieuw conservatorium in Berlijn op te richten.
In deze tijd is een van Mendelssohns meest bekende werken ontstaan, de muziek bij Shakespeares “Midzomernachtsdroom”. Hiermee was hij op z’n zeventiende begonnen, in opdracht van de koning maakte hij het stuk uiteindelijk in 1842 af.

Na een periode vol frustraties in Berlijn, vertrok hij in 1844 voorgoed en keerde terug naar Leipzig (Mendelssohn schreef: “De eerste stap weg uit Berlijn is de eerste stap naar geluk”). Weer terug in Leipzig kon hij zich weer aan zijn vioolconcert wijden en voltooide het vioolconcert. Het zou zijn laatste grote orkestwerk worden.

Vaak uiten critici dat Felix Mendelssohn’s instrumentale muziek weinig diepgang kent. Te luchtig , te oppervlakkig, te verfijnd. Dit soort beweringen wijzen vaak naar het Vioolconcert en de Symfonie nr 4, de Italiaanse symfonie. Toch zijn juist deze twee de meest gespeelde werken van Felix Mendelssohn. Het Vioolconcert behoort samen met die van Beethoven, Tsjaikovski, Brahms, Bruch en Sibelius, tot de top van de meest geliefde romantische vioolconcerten.

 “Paulus” Oratorium op 36

Felix Mendelssohn begon samen met zijn jeugd vriend Julius Schubring in 1832 met het schrijven en ontwerpen van het libretto voor zijn oratorium Paulus, Delen uit het oude en nieuwe testament werden samengevoegd en aangevuld met koralen naar Bach’s voorbeeld. Met het eigenlijke componeren begon Felix pas in 1834 en voltooide het werk in 1836 waar hij het voor het eerst in Düsseldorf uitvoerde. Mendelssohn liet de tekst vertalen en voerde zijn Paulus vervolgens uit in Liverpool. Het oratorium Paulus was en is nog steeds een van Mendelssohn’s meest populaire werken en staat vaak op het programma. Bach’s Matthäus Passion stond betreft de vorm en idee model voor zowel zijn oratorium Paulus als ook de Elias.

 “Elias” Oratorium op 70

Het oratorium Elias was het tweede grote werk in dit genre dat Felix Mendelssohn zou componeren. Na het succes van zijn Paulus viel het niet mee om met een opvolging te komen. De eerste problemen vormden het libretto, Felix moest noodgedwongen weer samenwerken met Schubring die ook zijn Paulus vorm gaf.

Het verhaal van de Elias bestaat uit losse fragmenten uit het oude testament. Ze beschrijven droogte, de afgoderij, verzet van het volk tegen de profeet, de ontmoeting van de Profeet met God en de opneming van de profeet in de hemel. De Elias werd een beschouwend oratorium met schitterende koren, mooie aria’s en rijke orkestkleuren.

Cantates en geestelijke koorwerken

Ofschoon van geboorte Joods bekeerde Felix zich later tot het protestantisme en had een grote voorliefde voor bijbelse teksten. Hij componeerde een groot aantal religieuze koorwerken die nog steeds vooral bij amateur koren zeer geliefd zijn. Vooral door hun mooie melodieën en een romantische zetting. Mendelssohn verwerkte zelfs in zijn tweede symfonie een cantate “Lobgesang”.

In chronologische volgorde, de meest bekende koorwerken: 

1828 Jesu meine Freude, koraal-cantate
1829 Wer nur den lieben Gott läßt walten, koraal-cantate
1829 Psalm 115, Nicht unserm Namen, Herr , cantate opus 31
1830 O Haupt voll Blut und Wunden, koraal-cantate
1830-1831 Vom Himmel hoch, da komm ich her, koraal-cantate
1831 Verleih uns Frieden gnädiglich, koraal-cantate
1831 Wir glauben all an einen Gott, koraal-cantate
1832 Ach Gott vom Himmel sieh darein, koraal-cantate
1838 Psalm 42, Wie der Hirsch schreit, cantate opus 42
1838 Psalm 95, Kommt, lasst uns anbeten,cantate opus 46
1839-1840 Lobgesang, symfonische cantate (uit de tweede symfonie)
1839 Psalm 114,Da Israel aus Ägypten zog,cantate opus 51
1842 Laß, o Herr, mich, opus 96/1
1842 Deines Kind’s Gebet erhore, opus 96/2
1842 Herr, wir trau’n auf deine Gute, opus 96/3
1843 Psalm 98,Singet dem Herrn,cantate opus 91
1846 Lauda Sion, op. 73
1847 Christus,oratorium fragment op. 97
1844 Hear my prayer

kamermuziek

Muziekdirecteur van het Gewandhaus in Leipzig

Naast componeren was Felix Mendelssohn een zeer bekwaam dirigent. In 1835 kreeg hij amper 26 jaar oud, de positie van muziekdirecteur bij het Gewandhaus-orkest in Leipzig aangeboden. Hij transformeerde Leipzig tot een van de toonaangevende muziekcentra in Europa en maakte het Gewandhaus-orkest een eersteklas orkest. Zijn concertprogramma’s bevatten veel van zijn eigen werken en werken van zijn tijdgenoten . Hij werd overstelpt door aanbiedingen van muziek van opkomende componisten, waaronder Richard Wagner.

Felix Mendelssohn de schilder

Mendelssohn was naast componist ook schilder. Al op jonge leeftijd uitte hij zijn ideeën in tekeningen, aquarellen en zelfs olieverfschilderijen. Zijn schilderijen vallen op door details en heldere lijnen. Zijn brieven voorzag hij graag van tekeningen die de inhoud van de correspondentie uitbeelden. Deze hobby vergezelde hem gedurende zijn gehele leven en kwam tot het aantal van 300 kunstwerkjes.

Tegenstand voor Mendelssohn, Wagner en Nietzsche.

Mendelssohn Bartholdy, zowel als pianist en als dirigent was hij een van de meest opvallende verschijningen van zijn tijd. Hij heeft voor zijn plek en status hard moeten vechten. Richard Wagner, die naast componist ook en gevreesde recensent was, uitte zich aanvankelijk als een felle tegenstander van Mendelssohn’s composities.
Friedrich Nietzsche, een echte Wagneriaan, maakte er geen geheim van dat, Mendelssohn niet meer dan middelmatig is. »Einen schönen Zwischenfall der deutschen Musik« noemde hij Felix.
De Nationalsozialisten verafschuwden hem vanwege zijn joodse afkomst. Verder werd hem verweten na zijn eerste successen met “De Sommernachtstraum-Ouvertüre, het Oktett, en zijn eerste symfonie ” in een impasse geraakt te zijn. Hij zou zich niet verder ontwikkeld hebben en hij werd daardoor vaak afgedaan als een conservatieve classicist.

Ten onrechte, zeker wanneer we zijn nieuwe vormen bekijken in talloze ouverturen, Lieder ohne Worte en orgelsonaten. Mendelssohn heeft meer dan bewezen een meester te zijn in de kleine lyrische vorm. Hij beheerste vrijwel volmaakt zijn instrumentaties, steeds helder en verfijnd. Daarnaast blonk hij uit in het vinden van mooie melodieën.